مهارتهای زندگی از منظر قرآن و روایات (ارتباطات، تفکر انتقادی، مقابله با استرس)

مهارتهای زندگی از منظر قرآن و روایات (ارتباطات، تفکر انتقادی، مقابله با استرس)

منظور از مهارت، یعنی داشتن توانایی های لازم برای انجام صحیح یک کار و مهارت های زندگی یعنی توانایی ایجاد روابط بین فردی مناسب و مؤثر، انجام تصمیم گیری های صحیح و حل تعارض ها و کشمش ها بدون توسل به اعمالی که به خود و دیگران صدمه می زنند و به طور کلی مهارت های شخصی و اجتماعی هستند که همه افراد باید آن ها را یاد بگیرند تا بتوانند در مورد خود، انسان های دیگر و کل اجتماع به طور مؤثر و شایسته عمل نمایند. امروزه به علت ایجاد تغییرات پیچیده و وسیع فرهنگی- اجتماعی در شیوه های زندگی، بسیاری از افراد توانایی های لازم و اساسی را برای رویارویی با مشکلات زندگی روزمره زندگی ندارند و همین امر آنان را در مواجهه با مشکلات زندگی روزمره و مقتضیات آن آسیب پذیر کرده است. لذا ضروری است فرصت هایی فراهم گردد تا افراد علاوه بر کسب توانایی های خواندن و نوشتن و... مهارت های زندگی را نیز فرا گیرند و آن را وصل به قرآن و روایات کنند. مهارت های زندگی ده مورد است که عبارتند از: مهارت خود آگاهی، همدلی، برقراری رابطه مؤثر، رابطه بین فردی، تصمیم گیری، حل مسأله، تفکر انتقادی، تفکرخلاق، مقابله با هیجان ها- مقابله با استرس. 1- مهارت خود آگاهی: یعنی توانایی شناخت ویژگی های درونی و بیرونی خود، یا به عبارت دیگر آگاهی یافتن از خصوصیات ظاهری، ویژگی های عاطفی، افکار، اهداف ونقاط ضعف و قوت است. 2- مهارت همدلی: یعنی درک کردن دیگران با وجود شرایط مختلف و تفاوت های بین فردی، به بیان دیگر همدلی نوع خاصی از توجه داشتن به دیدگاه دیگری است. 3- مهارت برقراری رابطه مؤثر: این مهارت به فرد کمک می کند تا بتواند نظرات، خواسته ها و هیجان های خود را ابراز و به هنگام نیاز از دیگران درخواست کمک نماید. 4- مهارت رابطه بین فردی: این مهارت به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر با دیگر افراد، کمک می کند. 5- مهارت تصمیم گیری: این مهارت به فرد کمک می کند تا به نحو مفیدتری در مورد مسائل زندگی تصمیم گیری نماید. 6- مهارت حل مسأله: به فرد این امکان را می دهد که به طور مفیدتری مسائل زندگی را حل نماید یا به عبارت دیگر نوعی فکر کردن منظم و منطقی برای حل مشکلات زندگی است. 7- مهارت تفکر انتقادی: یعنی اینکه فرد هر چیزی را بی پایه و اساس نپذیرد، درباره درستی یا نادرستی آن تحقیق کند. 8- مهارت تفکر خلاّق: خلاّقیت، توانایی حل مسائلی است که فرد قبلا حل آن را نیاموخته است. به عبارت دیگر زمانی که فرد راه حل تازه ای برای حل مسأله ای که با آن مواجه شده به کار برد، خلاقیت شکل گرفته است. 9- مهارت مقابله با هیجان ها: این توانایی فرد را قادر می سازد تا هیجان ها را در خود و دیگران تشخیص داده، نحوه ی تأثیر هیجان ها بر رفتار را بداند و بتواند واکنش مناسب به هیجان های مختلف نشان دهد. 10- مهارت مقابله با استرس: این مهارت شامل شناخت استرس های مختلف زندگی و تأثیر آنها بر فرد است. برنامه های آموزش مهارت های زندگی یک برنامه پیشگیرانه و ارتقایی می باشد. این برنامه به منظور ارتقای سطح بهداشت روان و پیشگیری از آسیب های روانی- اجتماعی تهیه گردیده است. اهداف اصلی برنامه آموزش مهارت های زندگی جلوگیری از آسیب های اجتماعی و بالا بردن سطح بهداشت روان افراد و جامعه می باشد؛ اما در کنار این اهداف کلی، اهداف اختصاصی تر دیگری وجود دارد، از جمله: 1-توانمند کردن افراد 2- ارتقاء مهارت تفکر انتقادی و خلاّق 3- آموزش شهروندی 4- افزایش هویت ملی 5- پیشگیری از بزهکاری 6- افزایش مسئولیت پذیری 7- ارتقای مهارت های اجتماعی 8- تقویت فرآیند حل مسأله 9- ارتقای سطح فرهنگ جامعه 10- استحکام نهاد خانواده در جامعه. از آنجا که مصادیق مهارت های زندگی زیاد می باشد، در این پروژه به سه مهارت تفکر انتقادی، مهارت ارتباطات، مهارت مقابله با استرس بسنده شده است، و چون تا کنون اثر مستقلی یافت نشده است که در آن مهارت ها را از دیدگاه قرآن و روایات بحث کرده باشد، ما در این تحقیق سعی کردیم که به این خواسته جامه عمل بپوشانیم. - مهارت ارتباطات: انسان یک موجود منزوی، جدا و بریده از عالم هستی نیست، سر تا پای او را پیوند ها، علایق و ارتباطات تشکیل می دهد. انسان در اصل موجودی اجتماعی و نیازمند برقراری ارتباط با دیگران است؛ بنابراین بسیاری از نیازهای عالی انسان و شکوفا شدن استعداد ها و خلاقیت های او، فقط از طریق تعامل بین فردی، و ارتباطات اجتماعی، می تواند ارضاء شود و به فعلیت برسد. آنچه از محتوا و سیاق آیات قرآنی، از جمله آیات 83 بقره، 36 نساء، 22 محمد و 90 نحل و روایاتی از ائمه همانند: امام علی (ع) می فرماید: «بحسن الحشره تدوم الوصله ؛1 با خوش رفتاری است که پیوند دوستی برقرار می ماند.» حضرت محمد (ص) می فرمایند: «صلو ارحامکم فی الدنیا و لو سلام؛2 در دنیا صله ارحام کنید، اگر چه فقط سلام باشد.» بر می آید، این است که اموری از قبیل: صله رحم و احسان به دیگران، اصولی برای برقراری ارتباط هستند و با به کار بستن این اصول، می توان به ارتباطی سازنده و مفید دست پیدا کرد. همانگونه که در آیات و روایات فوق ملاحظه کردید، ارتباط با دیگران بخش مهمی از زندگی روزمره انسان است؛ البته رابطه سالم و صمیمی و به دور از تکبر و ریا. قرآن در آیاتش به دوری کردن از قطع رحم و بداخلاقی در روابط، و عطوفت و خوش زبانی در ارتباطات، سفارش کرده است. فرد باید در روابطش با دیگران از مهارت برقراری ارتباط برخوردار باشد، تا به آن هدفی که از ارتباط با دیگران داشته است، برسد. - مهارت تفکر انتقادی: فکر و نیروی تفکر یکی از موهبت ها و نعمت های بزرگ دیگری است، که خداوند برای بشر ارزانی داشته است که با به کار گیری آن می تواند اسرار فراوان و رموز پیچیده جهان را کشف و به عقاید عالی علمی در بعد مادی و معنوی و به لطایف دقیق فلسفی و به پیشرفت های شگفت انگیز علمی و صنعتی دست یابد. خداوند این همه اسرار را در جهان خلقت آفریده و در جهت کشف آنها برای انسان، فکر و عقل بخشیده است. در آیات و روایات متعددی از او خواسته شده که در کشف این رموز و حقایق، عقل و فکر خود را به کار بندد و در آفاق و انفس تفکر کند، که هم آن را بشناسد و کشف کند و هم فکرش را پرورش دهد، آیات 13 و 4 جاثیه، 185 اعراف و 164 بقره. به این موضوع اشاره کرده اند. همچنین حضرت محمد(ص) می فرمایند: «فکره ساعه من عباده ستین سنة؛3 ساعتی اندیشیدن بهتر از شصت سال عبادت کردن است.» و نیز فرموده اند: «عودوا قلوبکم الترقب و أکثروا التفکر؛4 دل خویش را به مراقبت عادت دهید و اندیشه بسیار کنید.» آنچه از مطالب فوق استنباط می شود تفکر است که، عقل و فطرت آدمی را بیدار می کند. مسلماً منظور، تفکر سطحی و گذرا نیست؛ بلکه تفکر عمیق و سوال انگیز در امور است. منظور از این تفکر همان تفکر نقادی می باشد. ائمه به فکر کردن اهمیت زیادی قائل شده اند. به این ترتیب آموختن مهارت تفکر نقادانه نیاز می شود تا نهان ها آشکار و از این ها عبرت گرفته شود و درستی یا غلط بودن پدیده ها مشخص شود. - مهارت مقاله با استرس: آرامش در لغت به معنای آسایش و راحتی و سکون است و به لحاظ مفهومی در مقابل استرس قرار دارد. همه انسان ها در تلاش و کوشش جهت تأمین نیاز های جسمی و روحی خود هستند و در این راستا اصرار و پافشاری دارند. در واقع آنان دانسته و ندانسته به دنبال آرامش و گریزان از هر گونه نا آرامی و استرس هستند؛ زیرا هر گونه کاستی در تأمین نیازهایشان را مخالف آرامش خود و اضطراب آفرین می دانند. آیات و روایات بسیاری راهکار های مفید و مؤثر برای مقابله با استرس را ذکر و یاد خدا و تلاوت قرآن، برشمرده اند تا با توسل به این موارد، تا حد امکان بتوان جلوی ناکامی ها و استرس را گرفت. از جمله آیات: 28 رعد، 23 زمر، 124طه. حضرت علی (ع) می فرمایند: «ذکر الله جلاء الصدور و طمأنینه القلوب؛5 یاد خدا شبهه را از سینه ها می زداید و دلها را آرام می کند.» آری اگر به مقررات اسلامی عمل شود؛ زمین، به غیر از این زمین می گردد، خداوند درهای برکات آسمان و زمین را بر مردم می گشاید و نا آرامی، ناراحتی و استرس ها از جامعه رخت بر می بندد و همه انسان ها در کمال و رفاه و آسودگی به سر می برند. بنابراین باید در این بحبوحه اجتماع و ناکامی و آسیب ها، همه افراد جامعه مهارت مقابله با استرس را فرا گیرند تا بتوانند زندگی آرام و بدون دغدغه ای داشته باشند. این سه مهارت در قرآن و روایات دارای اهمیت بسیاری هستند و راهکار های زیادی در آنها برای دستیابی به مهارت ها بیان شده است.

پی نوشت: 1. میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ترجمه حمید رضا شیخی، سازمان چاپ و نشر،چاپ چهارم، 1383، ص3776. 2. فروغ حدیث، ج1، محمود شریفی، نشر معروف، چاپ سوم، تابستان 85، ص176. 3. نهج الفصاحه، مجموعه کلمات قصار حضرت محمد(ص)، ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاوید، ص436. 4. همان، ص 422. 5. هزار گوهر، ج5، ترجمه سید عطاءاله مجدی، نشر فرهنگ اسلامی، 1375، ص202.