محاسبه اعمال در قرآن

محاسبه اعمال در قرآن از نام هاي قيامت در قرآن «يوم الحساب»[1] است، يعني روزي كه خداوند به حساب اعمال بندگان خود مي رسد، اين مطلب به قدري مسلم است كه علي ـ عليه السّلام ـ آنجا كه فرق ميان دنيا و آخرت را بيان مي نمايد، مي فرمايد:

«دنيا سراي عمل و كوشش است و نه جايگاه حساب، و آخرت جايگاه حساب است نه وقت عمل و كوشش».[2]

ولي در عين حال پيرامون حساب، در آيات قرآن و روايات اسلامي يك رشته عناوين مورد توجه قرار گرفته كه بررسي آن ها گذشته بر اين كه به بالا رفتن سطح آگاهي ما نسبت به معارف ديني كمك مي نمايد، پاسخگوي برخي از سؤالات در مورد مسأله ي حساب مي باشد. بخش عمده ي اين عناوين را مي توان در موارد زير بيان نمود:

1ـ مقصود از حساب چيست؟

اصولا واقعيت حساب عبارت است از: پي بردن به برخي از مجهولات به كمك معلومات پيشين، و به عبارت ديگر: واقعيت حساب چيزي جز حل مجهولات از طريق معلومات نيست، و بدين جهت در زندگي همه افراد بشر به صورت يك واقعيت ضروري و انفكاك ناپذير خود نمائي مي كند زيرا او پيوسته نگران وضعيت زندگي خود بوده و مي خواهد از نتائج كار و تلاش و اندوخته هاي مادي و معنوي خود آگاه گردد، در اين صورت راه حسابگري را پيش مي گيرد.

بنابراين در واقعيت حساب و حسابگري به گونه اي كه در ميان بشر متداول و رائج است نوعي جهل و نا آگاهي نهفته است و با توجه به اين كه وجود آفريدگار از هر نوع جهل و ناآگاهي منزه است ديگر چه نيازي به محاسبه و بررسي اعمال آنان دارد؟ او مي تواند بر اساس علم واقع نماي خود، كيفر و پاداش انسان ها را بر پايه حكمت و عدل خود معين نمايد در اين صورت برپا نمودن محكمه حساب، و سئوال و پرسش لغو خواهد بود و در نتيجه با اصل «حكمت الهي» سازگار نيست.

پاسخ:

مقصود از برپا نمودن محكمه حساب در قيامت (يَومَ يَقومُ الحِسابُ) اين نيست كه خداوند با طراحي رشته سئوالات از بندگان خود، وضعيت آنان را از نظر كار هاي خوب و بد و استحقاق پاداش و كيفر، به دست آورد، زيرا همان گونه كه در سئوال اشاره شد، خداوند از همه چيز آگاه است و از اين نظر هيچ گونه نيازي به تشكيل محكمه حساب در كار نيست، بلكه مقصود از محاسبه و بررسي اعمال بندگان چيز ديگري است و آن اين كه «عدل وجود و حكمت» الهي براي همگان كاملاً روشن گردد و حتي آنان كه در دنيا در اين مورد شك و ترديد داشته و يا آن را جدي و مهم تلقي نمي كرده اند، آشكارا عدل و رحمت الهي را مشاهده نمايند و ديگر جاي هيچ گونه اعتذار و اعتراضي براي كسي باقي نماند.

2ـ حسابرس كيست؟

پاسخ:

ظاهر، بلكه صريح برخي از آيات قرآن اين است كه در قيامت، خداوند خود به حساب بندگان رسيدگي مي كند چنان كه مي فرمايد:

فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَ عَلَيْنَا الْحِسابُ.[3]

تو عهده دار رسالت و ابلاغ احكام الهي به مردم هستي و رسيدگي به حساب آنان به عهده ما است. و نيز مي فرمايد:

إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ ـ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ.[4]

رجوع آنان به سوي ما است سپس حساب آنان بر ما است. و نيز مي فرمايد: إِنْ حِسابُهُمْ إِلاَّ عَلى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ.[5]

حساب آنان (به عهده كسي) جز خدا نيست اگر درك مي كرديد.

و نيز مي فرمايد:

وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِيباً.[6]

كافي است كه خدا حسابرس اعمال بندگان خود باشد.

ولي از برخي از آيات قرآن چنين استفاده مي شود كه در سراي ديگر هر انساني خود به حساب اعمال خود مي رسد و نياز به حسابرس ديگري غير از نفس انساني نيست چنان كه مي فرمايد:

عمل هر انساني را ملازم با او ساختيم و روز قيامت آن را به صورت كتابي بيرون مي آوريم و او آن را گشوده مي يابد، به او گفته مي شود كتاب خود را بخوان در اين روز كافي است كه نفس تو حساب تو را رسيدگي نمايد.[7]

مفاد اين آيه با آيات گذشته منافاتي ندارد، زيرا مفاد اين آيه اين است كه در سراي ديگر همه ي اعمال انسان به صورت كتابي در برابر ديدگان او نمودار مي گردد و انسان واقعيت كارهائي را كه در دنيا انجام داده است، مشاهده مي كند و چون واقعيت اعمال در برابر ديدگان او نمودار مي گردند، جاي هيچ گونه انكاري براي او باقي نمي ماند و در حقيقت خود بر كرده هاي خود گواهي مي دهد.

داوري و روايات در اين باره

در روايات نيز اين مسأله مورد توجه واقع شده است برخي از روايات همان مطلبي را بيان نموده اند كه از آيات ياد شده استفاده گرديد و آن اينكه رسيدگي به حساب بندگان تنها به عهده خداوند است.

ولي در برخي ديگر از روايات آمده است كه بررسي حساب شيعيان به امامان معصوم ـ عليهم السّلام ـ واگذار مي شود:

عبدالله بن سنان از امام صادق روايت كرده است كه فرمودند «روز قيامت خداوند رسيدگي به حساب شيعيان را به ما واگذار مي كند».[8]

در زيارت جامعه كبيره نيز آمده است:

«وَ ايِاب الخَلقِ اَليِكُم و حِسابُهُم عَلَيكُم» بازگشت خلق به سوي شما است و حساب آنان با شما است.

همان گونه كه ملاحظه مي شود، مضمون زيارت جامعه گسترده تر از مدلول دو روايت ياد شده است و نيز ياد آور مي شويم چون حسابرسي امامان به فرمان خدا است، در اين صورت محاسب بودن آنان، با «حصر حسابرسي» به خدا (كه مفاد آيات گذشته است) منافاتي ندارد و نظائر آن در قرآن فراوان است.

3ـ از چه اعمالي سئوال مي شود؟

آيات مربوط به اين بحث را به دو دسته مي توان تقسيم كرد:

1ـ آياتي كه حاكي از اين است كه از تمام كارهائي كه انسان انجام داده است سئوال مي شود و ما نمونه هائي را ياد آور مي شويم:

الف: وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.[9]

قطعاً شما درباره كارهائي كه انجام داده ايد، مورد سئوال واقع مي شويد.

ب: لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ.[10]

از آنچه خداوند انجام مي دهد، سئوال نمي شود ولي آنان در مورد كارهائي كه انجام مي دهند مورد سئوال واقع مي شوند.

ج: يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ.[11]

روز قيامت انسان ها گروه گروه از قبرها بيرون مي آيند تا اعمال (يا جزاي اعمال) خود را ببينند.

گذشته از آيات ياد شده آيات مربوط به جزاء و كيفر و پاداش نيز بر اين شمول و گستردگي دلالت دارند.

2ـ ولي در اين جا دسته اي ديگر از آيات است كه حاكي از اين است كه از موضوعات خاصي سئوال مي شود.

اينك نمونه هائي از اين آيات:

الف: نعمت هاي الهي ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ.[12]

آنگاه به طور قطع درباره نعمت هاي الهي از شما سئوال مي شود.

سئوال در اين آيه اگر چه درباره ي نعمت هاي الهي است، ولي با توجه به اين كه از آن با كلمه «نعيم» تعبير آورده شده است كه همه ي نعمت هاي الهي را شامل مي شود و از طرفي همه ي آنچه بشر در زندگي خود از آن برخوردار است، نعمت هاي الهي محسوب مي شوند، بنابراين همه ي كار هاي او مورد سئوال واقع خواهد شد، زيرا همه ي كارهائي كه انسان انجام مي دهد، به گونه اي تصرف در نعت هاي الهي مي باشد. و در نتيجه اين آيه را بايد از دسته نخست بشمار آورد.

ب: درباره قرآن وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ.[13]

حقا كه قرآن ذكر الهي است كه براي تو (پيامبر) و قوم تو نازل گرديده و در آينده (قيامت) درباره آن مورد سئوال قرار خواهيد گرفت.

ج: گواهي ها و شهادت ها سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ.[14]

شهادت هاي آنان نوشته خواهد شد و مورد سئوال قرار مي گيرند.

د: قتل بي گناهان وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ ـ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ.[15]

هنگامي كه از دختران زنده به گور شده (هر مقتول بي گناهي) پرسيده مي شود كه به كدام جرم كشته شد؟

هـ : دروغ ها و تهمت ها تَاللَّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَفْتَرُونَ.[16]

سوگند به خدا، قطعاً درباره افترا هاي شما سئوال خواهد شد.

و: راستگوئي راستگويان لِيَسْئَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْكافِرِينَ عَذاباً أَلِيماً.[17]

تا خداوند از راستي راستگويان سئوال نمايد و او براي كافران عذاب دردآور آماده كرده است.

البته تخصيص اين رشته از موضوعات براي سئوال، منافاتي با همگاني بودن آن ندارد، زيرا اين قسمت به خاطر اهميتي كه دارند، در لسان وحي به طور خصوص وارد شده است.

اتفاقاً در روايات نيز اين تقسيم وارده شده است، برخي از روايات ياد آور مي شود كه از همه كارها سئوال مي شود، در حالي كه برخي، انگشت روي موضوعات خاصي مي گذارد مانند:

1ـ عمر انسان.

2ـ دوران جواني.

3ـ كيفيت بهره گيري از اعضاء.

4ـ كسب ثروت و صرف آن.

5ـ محبت اهل بيت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ .

6ـ قرآن و عترت.

7ـ فريضه نماز.

8ـ نبوت و ولايت.

4ـ آيا حساب همگاني است؟

آيات در اين باره به چند دسته تقسيم مي شوند:

الف: سئوال و حساب عمومي است

فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ.[18]

قطعاً كساني كه پيامبران به سوي آنان فرستاده شدند و از خود فرستاده شدگان سئوال خواهد كرد.

اين آيه به روشني بر اين مطلب گواهي مي دهد كه هم امت ها و هم رهبران الهي كه براي هدايت آنان فرستاده مبعوث گرديده اند مورد حساب قرار خواهند گرفت، از رهبران الهي از ابلاغ احكام، و از مردم از پذيرش و عمل به آن ها سئوال خواهد شد.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

[1]. آياتي كه روز قيامت را «يوم الحساب» ناميده اند، بسيارند از آن جمله به آيات 41 / ابراهيم و 16، 26، 53/ ص، 27/ غافر رجوع شود.

[2]. وَ اليَومَ عَملٌ و لا حِسابٌ وَ غَداً حِسابٌ و لاَعمَلٌ. (نهج البلاغه: خطبه 42).

[3]. سوره رعد/ آيه 40.

[4]. سوره غاشيه/ آيه 25 ـ 26.

[5]. سوره شعرا/ آيه 113.

[6]. سوره نساء، آيه 6 و سوره احزاب، آيه 38.

[7]. سوره اسراء، آيه 13 ـ 14.

[8]. بحار الانوار: ج 7، ص 264.

[9]. سوره نحل آيه 93.

[10]. سوره انبياء، آيه 23.

[11]. سوره زلزله، آيه 6.

[12]. سوره تكاثر: آيه 8.

[13]. سوره زخرف، آيه 44.

[14]. سوره زخرف، آيه 19.

[15]. سوره تكوير: آيه 8.

[16]. سوره نحل، آيه 56.

[17]. سوره احزاب: آيه 8.

[18]. سوره اعراف، آيه 6.